Badania kliniczne - oprawa miękka

Wstęp 19

Wykaz używanych skrótów 21

Słownik wybranych pojęć 27

Rozdział 1. Historia badań klinicznych– Wojciech Masełbas33

1.1. Rozwój metodyki badań klinicznych 34

1.2. Wymagania wobec przemysłu farmaceutycznego 36

1.3. Rozwój przepisów w Polsce 39

Rozdział 2. Badania kliniczne w Polsce i na świecie– Wojciech Masełbas43

2.1. Badania kliniczne w liczbach 44

2.2. Wpływ na gospodarkę 46

2.3. Korzyści niewymierne 48

Rozdział 3. Przemysł nowych leków w XXI wieku– Tomasz H. Zastawny51

3.1. Największe światowe centra badawczo-rozwojowe w biotechnologii 52

3.2. Koszt rozwoju nowego leku/produktu medycznego 54

Rozdział 4. Zagadnienia etyczne i ich historia w badaniach klinicznych– Piotr Iwanowski, Teresa Brodniewicz57

4.1. Normy etyczne a badania kliniczne 58

4.1.1. Zarys historii norm etycznych 58

4.1.2. Etyka we współczesnych badaniach klinicznych 59

4.2. Kodeksy etyki lekarskiej 60

4.3. Międzynarodowe standardy etyczne 61

4.3.1. Kodeks Norymberski 61

4.3.2. Deklaracja Helsińska 61

4.3.3. Raport Belmoncki 62

4.3.4. Dobra Praktyka Kliniczna 63

4.3.5. Inne międzynarodowe standardy 64

4.4. Pogłębianie wiedzy o etycznej ocenie badań klinicznych 65

Rozdział 5. Zarys procesu rozwoju nowego leku 67

5.1. Odkrycie substancji leczniczej – Wojciech Masełbas 68

5.1.1. Skrining substancji występujących w naturze 69

5.1.2. Modyfikacja znanych substancji pochodzenia naturalnego lub syntetycznego 70

5.1.3. Przypadkowa synteza organiczna i skrining pod kątem zastosowania w lecznictwie 70

5.1.4. Komputerowe projektowanie cząsteczek i synteza celowana substancji małocząsteczkowych oraz leków biologicznie czynnych 71

5.1.5. Metody inżynierii genetycznej prowadzące do otrzymania substancji występujących w organizmie człowieka 72

5.2. Badania laboratoryjne (prowadzone in vitro, ex vivo) – Wojciech Masełbas 73

5.2.1. Określenie właściwości chemicznych i fizykochemicznych 73

5.2.2. Przygotowanie metod bioanalizy 73

5.2.3. Badania aktywności i bezpieczeństwa przyszłego leku 73

5.3. Badania przedkliniczne (prowadzone in vivo) – Wojciech Masełbas 75

5.3.1. Podstawowy zakres badań przedklinicznych 75

5.3.2. Dodatkowe badania przedkliniczne 76

5.3.3. Gotowość do badań klinicznych 77

5.4. Badania kliniczne – Tomasz H. Zastawny 78

5.4.1. Faza 0 badań klinicznych 79

5.4.2. Faza I badań klinicznych 81

5.4.2.1. Liczebność populacji badania fazy I 82

5.4.2.2. Charakterystyka populacji badania fazy I 83

5.4.2.3. Określenie początkowej dawki badania fazy I 83

5.4.2.4. Badanie efektów niepożądanych w badaniu fazy I 84

5.4.2.5. Badanie efektów farmakologicznych w badaniu fazy I 85

5.4.3. Faza II badań klinicznych 85

5.4.4. Faza III badań klinicznych 87

5.4.5. Najważniejsze rodzaje projektów klinicznej fazy III 89

5.4.5.1. Randomizowane badanie fazy III w układzie równoległym 89

5.4.5.2. Randomizowane badanie fazy III w układzie krzyżowym (cross-over) 89

5.4.5.3. Randomizowane badanie fazy III w układzie czynnikowym (factorial design) 89

5.4.6. Badania adaptacyjne (adaptive design) 90

5.5. Badania porejestracyjne – Tomasz H. Zastawny 93

5.5.1. Badania fazy IV 93

5.5.2. Inne rodzaje badań porejestracyjnych 93

5.5.2.1. Badania nieinterwencyjne (Non-Interventional Studies – NIS) 93

5.5.2.2. Badania Dużej Próby 94

5.5.2.3.Kontrolne badania porejestracyjne (Post-Marketing Surveillance,PMS Studies lub w UE Post-Authorisation Safety Studies,PASS) 94

5.5.2.4. Badania typu rejestrów (Registry) 94

5.5.2.5. Badania pragmatyczne (Outcome studies) 95

5.5.2.6. Badania typu DUS (Drug Utilisation Studies) 95

Rozdział 6. Nowe metody badawcze w rozwoju leków 97

6.1. Nowe metody analityczne w badaniach farmakokinetyki i metabolizmu – Grzegorz Grynkiewicz 98

6.1.1. Koncepcja mikrodozowania 98

6.1.2. Bioanaliza w badaniach z mikrodawkami 99

6.1.3. Farmakokinetyka i metabolizm mikrodawki a dawki terapeutyczne 101

6.1.4. Mikrodozowanie w populacjach pediatrycznych 102

6.1.5. Bezpieczeństwo mikrodozowania 102

6.2. Farmakometria – Tomasz H. Zastawny 105

Rozdział 7. Projektowanie ścieżkirozwoju produktu leczniczego odtwórczego– Andrzej Ostrowicz107

7.1. Referencyjny produkt leczniczy i jego odpowiednik 109

7.2. Etapy rozwoju odpowiednika produktu referencyjnego 110

7.2.1. Kwalifikacja produktu i wybór produktu referencyjnego 110

7.2.2. Badanie ochrony własności intelektualnej 112

7.2.3. Opis formy referencyjnego produktu leczniczego 112

7.2.4. Opis substancji czynnej produktu referencyjnego 113

7.2.5. Substancje pomocnicze 114

7.2.6. Wybór wytwórcy substancji czynnej 115

7.2.7. Badanie leku referencyjnego 116

7.2.7.1. Testy uwalniania 116

7.2.7.2. Badanie stabilności 118

7.2.8. Badanie kompatybilności 118

7.2.9. Prace technologiczne 119

7.2.10. Walidacja metod analitycznych 120

7.2.11. Walidacja wytwarzania 120

7.3. Dokumentacja 121

Rozdział 8. Badania biodostępności i równoważności biologicznej leków– Waldemar Zieliński125

8.1. Biodostępność 127

8.2. Droga podania a biodostępność 129

8.2.1. Podanie doustne 130

8.2.1.1 Czynniki wpływające na biodostępność po podaniu doustnym 131

8.2.1.1.1. Właściwości fizykochemiczne substancji czynnej 131

8.2.1.1.2. Metabolizm przedukładowy a biodostępność. 133

8.2.1.1.3. Postać farmaceutyczna 135

8.2.1.1.4. Proces wytwarzania 136

8.2.1.1.5. Czynniki wpływające na biodostępność biologiczną zależne od pacjenta 137

8.2.2. Podanie podjęzykowe i podpoliczkowe 139

8.2.3. Podanie wziewne 139

8.2.4. Podanie doodbytnicze 140

8.2.5. Podanie donosowe 141

8.2.6. Podanie na skórę 142

8.2.7. Leki do oczu 143

8.2.8. Podanie parenteralne 144

8.3. Metody oceny biodostępności 144

8.3.1. Podstawowe pojęcia farmakokinetyczne 144

8.3.1.1. Podanie pojedyncze 144

8.3.1.2. Podanie wielokrotne 149

8.3.2. Metody badania biodostępności 151

8.3.3. Znaczenie badań biodostępności 152

8.4. Badanie biorównoważności 153

8.4.1. Uwarunkowania prawne prowadzenia badań biorównoważności 158

8.4.2. Metodyka badań biorównoważności 159

8.4.2.1. Układ badania 160

8.4.2.2. Inne modele badania 162

8.4.2.2.1. Podanie wielokrotne 162

8.4.2.2.2. Badania farmakokinetyczne z udziałem pacjentów 163

8.4.2.2.3. Badania farmakodynamiczne 163

8.4.2.2.4. Badania równoważności terapeutycznej 165

8.4.2.3. Pobieranie prób i oznaczana substancja 166

8.4.2.4. Standaryzacja warunków badania 167

8.4.2.5. Dobór badanych i ich liczebność 167

8.4.2.6. Badane produkty 169

8.4.2.6.1. Lek generyczny i referencyjny 169

8.4.2.6.2. Badane moce (dawki) 170

8.4.2.7. Badane parametry farmakokinetyczne 170

8.4.2.8. Ocena statystyczna badań równoważności biologicznej 171

8.4.2.9. Specjalne kategoriie produktów leczniczych 174

8.4.2.9.1. Leki o wąskim indeksie terapeutycznym 174

8.4.2.9.2. Leki o wysokiej zmienności 175

8.4.2.10. Przedstawienie wyników 176

8.4.2.11. Badanie biorównoważności różnych postaci farmaceutycznych 177

8.4.2.12. Leki biopodobne 181

8.4.2.13. Odstąpienie od badań równoważności biologicznej 181

8.4.3. Trudności związane z równoważnością terapeutyczną leków generycznych 182

Rozdział 9. Badania kliniczne leków biopodobnych– Piotr Iwanowski189

9.1. Leki biopodobne a leki biologiczne i leki odtwórcze (generyczne) 190

9.2. Ścieżka rozwoju leku biopodobnego 191

9.3. Historia leków biopodobnych i perspektywy ich rynku 193

9.4. Specyfika badań klinicznych leków biopodobnych 194

9.4.1. Lek referencyjny a globalny rozwój leku 194

9.4.2. Uzyskiwanie pozwoleń i zgód na rozpoczęcie badania klinicznego 195

9.4.3. Dobór badaczy 195

9.4.4. Rekrutacja pacjentów 196

9.5. Badania leków biopodobnych w nowym porządku prawnym po wejściu w życie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie badań klinicznych produktów leczniczych stosowanych u ludzi z 2014 r. 197

Rozdział 10. Badania kliniczne w populacji pediatrycznej– Antoni Jędrzejowski199

10.1. Ewolucja poglądów i postaw etycznych związanych z badaniami klinicznymi w pediatrii 200

10.2. Międzynarodowe regulacje prawne dotyczące badań pediatrycznych 202

10.3. Polskie regulacje prawne w badaniach pediatrycznych 209

10.4. Proces uzyskiwania świadomej zgody w badaniach pediatrycznych – regulacje międzynarodowe 212

10.5. Proces uzyskiwania świadomej zgody w badaniach pediatrycznych – regulacje polskie 214

10.6. Kwalifikacje badacza w badaniach pediatrycznych 216

10.7. Ocena etyczna w badaniach pediatrycznych 216

10.8. Określanie ryzyka w badaniach pediatrycznych 218

10.9. Rekrutacja w badaniach pediatrycznych 220

10.10. Współpraca międzynarodowa w badaniach pediatrycznych 221

10.11. Aktualne wyzwania wobec badań klinicznych z udziałem pacjentów małoletnich 222

Rozdział 11. Niekomercyjne badania kliniczne 227

11.1. Specyfika niekomercyjnych badań klinicznych w Polsce w świetle obowiązujących regulacji prawnych – Grzegorz Jaworski, Izabela Pabisz-Zarębska 228

11.1.1. Pojęcie badania klinicznego niekomercyjnego 228

11.1.2. Regulacje prawne krajowe i unijne 229

11.1.3. Cel prowadzenia badań niekomercyjnych 230

11.1.4. Badania kliniczne niekomercyjne – bariery i utrudnienia 231

11.1.5. Wymagania formalne 233

11.1.6. Ubezpieczenie OC dla badań klinicznych 234

11.1.7. Finansowanie badań klinicznych niekomercyjnych 235

11.2. Źródła finansowania niekomercyjnych badań klinicznych – Ewa Szkiłądź, Grzegorz Jaworski, Izabela Pabisz-Zarębska 239

11.2.1. Możliwości finansowania niekomercyjnych badań klinicznych w programie Horyzont 2020 239

11.2.1.1. Zasady uczestnictwa 240

11.2.1.2. Wsparcie krajowe 245

11.2.2. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju 246

11.2.2.1. INNOMED 246

11.2.2.2. STRATEGMED 246

Rozdział 12. Badania kliniczne wyrobów medycznych– Adam Sobantka, Marta Moskalik249

12.1. Przepisy i normy obowiązujące w badaniach klinicznych wyrobów medycznych 252

12.1.1. Ustawa z dnia 20 maja 2010 r. o wyrobach medycznych 252

12.1.2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 maja 2012 r. w sprawie Dobrej Praktyki Klinicznej 253

12.1.3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 marca 2011 r. w sprawie szczegółowych warunków, jakim powinna odpowiadać ocena kliniczna wyrobów medycznych lub aktywnych wyrobów medycznych do implantacji 254

12.1.4. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 6 października 2010 r. w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej sponsora i badacza klinicznego w związku z prowadzeniem badania klinicznego wyrobów 254

12.1.5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 lutego 2011 r. w sprawie wymagań dotyczących postępowania z podstawową dokumentacją badania klinicznego 255

12.1.6. Normy ISO 256

12.1.6.1. Norma PE-EN ISO 14155 Badania kliniczne wyrobów medycznych na ludziach – Dobra Praktyka Kliniczna 256

12.1.6.2. Norma PN-EN ISO 14971 Wyroby medyczne – Zastosowanie zarządzania ryzykiem do wyrobów medycznych 259

12.2. Obowiązki sponsora 259

12.3. Obowiązki badacza 261

12.4. Obowiązki monitora badań klinicznych (Clinical Research Associate –CRA) 263

Rozdział 13. Dokumentacja badania klinicznego– Katarzyna Domek-Łopacińska, Maria Kołtowska-Häggström267

13.1. Dokumentacja tworzona przed rozpoczęciem badania klinicznego 268

13.1.1. Broszura badacza (Investigator’s Brochure – IB) 270

13.1.2. Protokół badania klinicznego (Clinical Study Protocol – CSP) 270

13.1.3. Karta obserwacji klinicznej (Case Report Form – CRF) 271

13.2. Dokumentacja tworzona w trakcie badania klinicznego 272

13.3. Dokumentacja tworzona po zakończeniu lub przerwaniu badania klinicznego 273

13.3.1. Raport końcowy (Clinical Study Report – CSR) 274

13.3.2. Ramowe wytyczne dotyczące przygotowywania CSR na podstawie ICH Topic E3 275

13.3.3. Przechowywanie dokumentacji badania klinicznego 279

13.3.4. Rola pisarza medycznego w przygotowywaniu dokumentacji badania klinicznego 279

Rozdział 14. Zagadnienia prawne oraz umowy w badaniach klinicznych– Krystyna Forysiak, Piotr Zięcik283

14.1. Źródła prawa 284

14.2. Badanie kliniczne jako eksperyment medyczny 286

14.3. Podmioty zaangażowane w prowadzenie badań klinicznych 287

14.3.1. Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych 287

14.3.2. Komisja bioetyczna 288

14.3.3. Uczestnicy badania klinicznego 290

14.3.4. Sponsor 292

14.3.5. Prawny przedstawiciel sponsora 293

14.3.6. Organizacja prowadząca badania kliniczne na zlecenie (Clinical Research Organization – CRO) 293

14.3.7. Badacz 294

14.3.8. Koordynator badania klinicznego w Polsce 294

14.3.9. Zespół badawczy, członkowie personelu pomocniczego oraz niezależni podwykonawcy 295

14.3.10. Ośrodek badawczy 295

14.4. Umowy w badaniach klinicznych 300

14.5. Dane osobowe uczestnika badania klinicznego 300

14.6. Odpowiedzialność cywilna za prowadzenie badania klinicznego 302

14.7. Odpowiedzialność karna za prowadzenie badania klinicznego 305

14.8. Ubezpieczenie badania klinicznego 305

Rozdział 15. Uzyskiwanie wymaganych pozwoleń i opinii przed rozpoczęciem badania klinicznego 307

15.1. Pozwolenie urzędowe – Agata Sosnowska 308

15.1.1. Aprobata organu kompetentnego – ogólne zasady uzyskiwania pozwolenia na prowadzenie badań klinicznych 308

15.1.1.1. Podstawy prawne 308

15.1.1.2. Polskie przepisy prawne mające zastosowanie w procesie uzyskania pozwolenia na badania kliniczne i zmian w badaniach klinicznych 309

15.1.1.3. Skład pakietu dokumentów dołączanych do wniosku o wydanie pozwolenia 312

15.1.1.4. Ocena dokumentacji w Urzędzie 313

15.1.1.5. Terminy wydania pozwolenia na badanie kliniczne produktu leczniczego 314

15.1.1.6. Centralna Ewidencja Badań Klinicznych 315

15.1.1.7. Opłaty za złożenie wniosku 315

15.1.2. Przygotowanie pakietu dokumentów dołączanych do wniosku o wydanie pozwolenia – wymagania nieujęte w Rozporządzeniu w sprawie wzorów dokumentów 316

15.1.2.1. Praktyczne aspekty przygotowania pakietu 316

15.1.2.2. Numer EudraCT 316

15.1.2.3. List przewodni 317

15.1.2.4. Wniosek w języku angielskim (jako plik .xml) 318

15.1.2.5. Protokół 318

15.1.2.6. Karta obserwacji klinicznej (Case Report Form – CRF) 319

15.1.2.7. Broszura badacza (Investigator Brochure – IB) 319

15.1.2.8. Dokumenty dotyczące produktu badanego (Investigational Medicinal Product – IMP) 320

15.1.2.9. Wzory oznakowania produktu badanego (w tym referencyjnego i placebo) 322

15.1.2.10. CV badaczy 322

15.1.2.11. Informacja dla uczestnika oraz formularz świadomej zgody i inne formularze dotyczące pacjenta 322

15.1.2.12. Polisa ubezpieczeniowa 323

15.1.2.13. Pełnomocnictwa/upoważnienia 323

15.1.2.14. Dokumenty sponsora 324

15.1.2.15. Umowy o przeprowadzenie badania pomiędzy sponsorem-badaczem(ami)-ośrodkiem(ami) 325

15.1.2.16. Inne dokumenty (jeśli dotyczą) 325

15.1.3. Wypełnienie formularza wniosku – gdzie znaleźć niezbędne informacje 326

15.1.4. Wprowadzanie zmian (amendments) po uzyskaniu aprobaty na rozpoczęcie badania klinicznego 328

15.1.4.1. Rodzaje zmian i terminy wprowadzenia zmian 328

15.1.4.2. Zgłaszanie zmian związanych z natychmiastowymi środkami bezpieczeństwa 329

15.1.4.3. Tymczasowe wstrzymanie badania 330

15.1.5. Zakończenie badania 330

15.1.6. Nowe rozporządzenie unijne – zmiany od 2016 r. 330

15.2. Zasady działania komisji bioetycznej oraz opinia komisji bioetycznej o badaniu klinicznym – Marek Czarkowski 334

15.2.1. System ochrony praw i interesów uczestników badań klinicznych 334

15.2.2. Komisje bioetyczne 334

15.2.3. Sieć komisji bioetycznych 335

15.2.4. Skład komisji bioetycznych 335

15.2.5. Rejonizacja badań klinicznych 336

15.2.6. Zadania komisji bioetycznych 336

15.2.7. Terminowość pracy komisji bioetycznych 339

15.2.8. Finansowanie działalności komisji bioetycznych 340

15.2.9. Komisje bioetyczne po 2015 roku 340

15.3. Rejestracja badania klinicznego wyrobu medycznego – Adam Sobantka 343

15.3.1. Uzyskanie pozwolenia na prowadzenie badania klinicznego wyrobu medycznego 343

15.3.2. Pozwolenie na wprowadzenie zmian w badaniu klinicznym 347

Rozdział 16. Obowiązki i odpowiedzialność badacza w badaniu klinicznym– Maciej Siński, Anna Dryja349

16.1. Definicja badacza 350

16.2. Obowiązki badacza 352

16.3. Obowiązki badacza w zakresie zachowania praw, bezpieczeństwa i dobrostanu uczestników badania 354

16.4. Obowiązek przeprowadzenia badania przez wykwalifikowanego badacza w sposób zgodny z protokołem badania i przyjętymi zasadami prowadzenia badania klinicznego 357

16.5. Obowiązek odpowiedniego nadzoru nad produktem badanym 359

16.6. Obowiązki związane z odpowiednim prowadzeniem dokumentacji badania i dokumentacji medycznej 361

16.7. Obowiązek odpowiedniego dokumentowania i zgłaszania zdarzeń niepożądanych 363

16.8. Sponsor będący badaczem jako przypadek szczególny oraz badacz w badaniach niesponsorowanych 368

Rozdział 17. Świadoma zgoda uczestnika badania klinicznego– Piotr Iwanowski371

17.1. Warunki poprawnej zgody uczestnika 372

17.2. Zgoda a sprzeciw 376

17.3. Świadoma zgoda uczestnika niemogącego pisać lub czytać 376

17.4. Zgoda na badanie kliniczne w populacjach szczególnych, tj. o ograniczonej kompetencji do wyrażenia świadomej zgody 377

17.5. Wycofanie zgody przez uczestnika 379

17.6. Przygotowanie druku informacji dla uczestnika oraz formularza świadomej zgody 379

17.7. Zmiany w treści druku informacji dla uczestnika i formularzu świadomej zgody 383

17.8. Obowiązki monitora badania w odniesieniu do druku informacji dla uczestnika badania i formularza świadomej zgody 384

17.9. Najczęściej spotykane błędy w odniesieniu do druku informacji dla uczestnika badania i formularza świadomej zgody 385

17.10. Przechowywanie oraz archiwizacja druku informacji i formularza świadomej zgody 385

17.11. Zgoda uczestnika badania w nowym porządku prawnym po rozpoczęciu stosowania Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie badań klinicznych produktów leczniczych stosowanych u ludzi z 2014 r. 386

Rozdział 18. Zarządzanie projektami– Ewa Dynerowicz-Bal, Iwona Łagocka389

18.1. Zakres działań w projekcie (Scope of work) oraz narzędzia do jego realizacji 391

18.2. Planowanie projektu i jego dokumentacja 397

18.3. Projekt jako pochodna współpracy wielu jednostek funkcjonalnych 402

18.3.1. Koordynacja pracy zespołu i komunikacja w zespole projektowym 402

18.3.2. Monitorowanie postępu prac poszczególnych jednostek funkcjonalnych 403

18.3.3. Motywowanie zespołu projektowego 405

18.4. Zarządzanie ryzykiem w projekcie 406

18.5. Zarządzanie budżetem badania 407

Rozdział 19. Monitorowanie badań klinicznych i zarządzanie badaniem w ośrodku– Marcin Ossowski411

19.1. Podstawy prawne i główne cele procesu monitorowania badania 412

19.2. Ocena wykonalności badania i wybór ośrodków badawczych 414

19.2.1. Ocena wykonalności badania na poziomie kraju 414

19.2.2. Ocena wykonalności badania na poziomie ośrodka 415

19.2.3. Wybór i kwalifikacja ośrodków badawczych 416

19.2.4. Wizyta kwalifikacyjna 417

19.2.5. Rozmowa z badaczem i zespołem dotycząca protokołu badania oraz wymagań sponsora 418

19.2.6. Wizytacja pomieszczeń ośrodka 419

19.2.7. Kontraktowanie ośrodków 419

19.3. Przygotowanie badania w ośrodku – utworzenie zespołu badawczego 419

19.4. Rozpoczęcie badania 421

19.4.1. Warunki niezbędne do rozpoczęcia badania w ośrodku 421

19.4.2. Szkolenia zespołu badawczego 421

19.4.3. Wizyta inicjująca 422

19.5. Faza aktywna badania 424

19.5.1. Cele i priorytety monitorowania badania, plan monitorowania 425

19.5.2. Proces rekrutacji i weryfikacja kryteriów kwalifikacji, weryfikacja procesu świadomej zgody pacjentów 427

19.5.3. Weryfikacja procesu świadomej zgody pacjentów 427

19.5.4. Weryfikacja kryteriów kwalifikacji pacjentów 428

19.5.5. Weryfikacja danych dotyczących bezpieczeństwa i ich zgłaszania 430

19.5.6. Weryfikacja procedur związanych z produktem badanym 431

19.5.7. Zgodność z protokołem – konsekwencje złamań protokołu, ich raportowanie i zapobieganie powielaniu 431

19.5.8. Wymogi dotyczące dokumentacji źródłowej, weryfikacja danych źródłowych 432

19.5.9. Dokumentacja źródłowa i dane źródłowe 432

19.5.10. Weryfikacja danych źródłowych (Source Data Verification – SDV) 433

19.5.11. Weryfikacja prawidłowości procedur pobierania, przechowywania i wysyłki materiału biologicznego 434

19.5.12. Weryfikacja delegowania obowiązków w ramach zespołu badania oraz nadzoru głównego badacza, zmian w zespole, szkoleń, zaplecza ośrodka i sprzętu, przechowywania materiałów i dokumentacji 434

19.5.13. Wizyty monitoringowe: onsite i remote, weryfikacja danych on-line (ograniczenia/możliwości) 435

19.5.14. Akta badacza i dokumentacja w ośrodku 436

19.5.15. Raportowanie wizyt i warsztat pracy monitora badania 437

19.5.16. Monitorowanie odślepione 438

19.6. Monitorowanie oparte na ocenie ryzyka (Risk-based monitoring) 439

19.7. Monitorowanie medyczne 441

19.8. Zarządzanie danymi 441

19.9. Zamykanie badania 442

19.9.1. Zamknięcie bazy danych 442

19.9.2. Zamykanie ośrodków 443

Rozdział 20. Zbieranie i ocena danych o bezpieczeństwie produktu oraz zarządzanie ryzykiem w badaniu klinicznym– Tomasz Dyszyński445

20.1. Podstawowe informacje i pojęcia 447

20.2. Planowanie i zbieranie danych dotyczących bezpieczeństwa 451

20.2.1. Etap planowania badania 452

20.2.2. Zbieranie danych w trakcie badania 455

20.2.3. Zgłaszanie informacji dotyczących bezpieczeństwa 461

20.2.4. Zgłaszanie działań niepożądanych wyrobu medycznego 464

20.3. Ocena danych dotyczących bezpieczeństwa 465

20.4. Zarządzanie ryzykiem w badaniu klinicznym 468

20.5. Podsumowanie i kierunki zmian 473

Rozdział 21. Rzetelność i jakość w badaniach klinicznych 477

21.1. Rzetelność i jakość w badaniach klinicznych – Małgorzata Drop 478

21.1.1. Badania kliniczne a jakość 478

21.1.2. Zapewnienie jakości 479

21.1.3. Weryfikacja jakości w badaniach klinicznych 480

21.1.4. Kontrola jakości 480

21.1.5. Monitorowanie badania klinicznego 481

21.1.6. Audyt 482

21.1.7. Inspekcja 484

21.2. Inspekcje badań klinicznych – Tomasz Kosieradzki 485

21.2.2. Informacje ogólne o inspekcjach GCP, czyli inspekcjach Dobrej Praktyki Klinicznej (DPK) 485

21.2.2.1. Inspekcje w krajach Unii Europejskiej 486

21.2.2.1.1. Unia Europejska 486

21.2.2.1.2. Polska 487

21.2.2.1.3. Wielka Brytania (GB) 487

21.2.2.2. Organizacja Inspekcji w wybranych krajach spoza Unii Europejskiej 488

21.2.2.3. Ogólne zasady działania inspekcji GCP 489

21.2.2.3.1. Rodzaje prowadzonych inspekcji GCP 489

21.2.2.3.2. Przebieg inspekcji 490

21.2.2.3.3. Komunikacja z inspektorami 493

21.2.2.3.4. Podsumowanie wyników inspekcji 493

21.2.2.4. Strategia przygotowań do inspekcji 494

Rozdział 22. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 536/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 r. w sprawie badań klinicznych produktów leczniczych stosowanych u ludzi oraz uchylenia Dyrektywy 2001/20/WE – wybrane zagadnienia prawne– Krystyna Forysiak, Piotr Zięcik497

22.1. Uwagi ogólne dotyczące Rozporządzenia UE nr 536/2014 498

22.2. Najważniejsze zmiany wprowadzone w Rozporządzeniu UE nr 536/2014 500

22.2.1. Nowe definicje 500

22.2.2. Centralna procedura uzyskiwania pozwolenia na badanie kliniczne 502

22.2.2.1. Złożenie wniosku 503

22.2.2.2. Walidacja wniosku 503

22.2.2.3. Merytoryczna ocena wniosku 505

22.2.2.4. Pozwolenie na prowadzenie badania klinicznego i tzw. „klauzula wyjścia” 510

22.2.2.5. Zgoda dorozumiana 510

22.2.2.6. Odmowa wydania pozwolenia przez zainteresowane państwo członkowskie 511

22.2.2.7. Wycofanie i ponowne złożenie wniosku 511

22.2.2.8. Dodanie zainteresowanego państwa członkowskiego 511

22.2.2.9. Istotna zmiana w badaniu klinicznym 512

22.2.3. Prowadzenie badania klinicznego 512

22.2.3.1. Świadoma zgoda 512

22.2.3.2. Współsponsorowanie i przedstawiciel prawny sponsora w Unii Europejskiej 514

22.2.3.3. Archiwizacja podstawowej dokumentacji badania klinicznego 515

22.2.3.4. Pilne środki bezpieczeństwa 515

22.2.4. Baza danych UE 515

22.3. Zagadnienia pozostawione do uregulowania przez państwa członkowskie 516

Bibliografia 519

Autorzy 537

Recenzje 545

Dr Teresa Brodniewicz - uzyskała tytuł doktora nauk biologicznych w Instytucie Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. W latach1981-1997 mieszkała w Montrealu w Kanadzie, gdzie po odbyciu studiów podoktorskich na Uniwersytecie Mc Gill i w Instytucie Armand Frappier, pracowała do roku 1991 na stanowisku dyrektora ds. naukowych w Centrum Frakcjonowania Osocza Instytutu Armand Frappier. W latach 1991-1997 była zatrudniona w firmie Haemacure Corporation, gdzie funkcję wiceprezesa łączyła ze stanowiskiem dyrektora generalnego ds. nauki i rozwoju. W roku 1997, w firmie PAREXEL International objęła obowiązki najpierw dyrektora ds. operacji klinicznych na Europę Środkową i Wschodnią, a później starszego dyrektora ds. rozwoju biznesu. Od roku 2002 jest większościowym udziałowcem MTZ Clinical Research Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie, gdzie funkcję wiceprezesa zarządu, a od roku 2008 - prezesa zarządu, łączy ze stanowiskiem dyrektora ds. nauki i rozwoju. Od roku 2013 prezes Stowarzyszenia GCPpl. Autorka wielu publikacji z zakresu frakcjonowania osacza, krzepnięcia krwi oraz rozwoju leku. Posiadaczka patentów z tej dziedziny na rynku kanadyjskim i amerykańskim. Publikowała m.in. w Nature, Vox Sanguinis, Blood Reviews, Acta Biochimica Polonica i innych czasopismach.

Dr hab. n. med. Marek Czarkowski - lekarz i bioetyk zatrudniony w Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. W 2010 r. ukończył studia wyższe z bioetyki w USA uzyskując tytuł master of science in bioethics. Posiada specjalizacje zawodowe z chorób wewnętrznych kardiologii oraz endokrynologii. Przewodniczący Komisji Bioetycznej przy Okręgowej Izbie Lekarskiej w Warszawie, która zaopiniowała ponad 950 projektów eksperymentów medycznych, w tym ponad 800 projektów badań klinicznych. W 2007 r. inicjator powołania i Przewodniczący Ośrodka Bioetyki Naczelnej Rady Lekarskiej (www.bioetyka.net). Od 2011 r. reprezentując Polskę bierze czynny udział w pracach European Network of Research Ethics Committees (EURECNET - http://www.eurecnet.org/index.html). W 2013 r. zainicjował powołanie i został wybrany na Przewodniczącego Stowarzyszenia Członków i Pracowników Komisji Bioetycznych w Polsce. Członek Zarządu Polskiego Towarzystwa Bioetycznego.

Dr n. med. Katarzyna Domek-Łopacińska - jest biologiem molekularnym. W 2008 roku uzyskała tytuł doktora nauk medycznych przyznany przez Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN w Warszawie. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy naukowej zarówno w Polsce jak i za granicą. Jest autorką oraz recenzentką wielu prac opublikowanych w renomowanych czasopismach medycznych. Pracuje jako Senior Medical Writer dla Proper Medical Writing. Jest członkiem Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce (GCPpl). Adres mailowy do korespondencji: kdl@kdl.com.pl

Mgr biol. Małgorzata Drop - absolwentka Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od roku 1999 związana z jakością produktów leczniczych począwszy od kontroli państwowej poprzez zapewnienie jakości wytwarzania. Od ponad trzech lat Kierownik Działu Zarządzania Jakością oraz Pełnomocnik ds. Systemu Zarządzania Jakością w firmie MTZ Clinical Research. Audytor procesów, dokumentacji i podwykonawców w obszarze badań klinicznych.

Lek. med. Anna Dryja - absolwentka II Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie (obecnie Warszawski Uniwersytet Medyczny, WUM). Od ponad trzech lat pełni funkcję dyrektora oraz badacza Badawczego Ośrodka Klinicznego w firmie MTZ Clinical Research Sp. z o.o. - firmy specjalizującej się w badaniach faz wczesnych oraz biorównoważności i biodostępności. Ponadto pracuje w Klinice Hematologii, Onkologii i Chorób Wewnętrznych WUM. Ukończyła z wyróżnieniem studia MBA w Międzynarodowej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie. Posiada ponad 15-letnie doświadczenie w badaniach klinicznych, które zdobyła pracując w firmach farmaceutycznych, firmach typu Clinical Research Organization i ośrodkach klinicznych. Uczestniczyła w ponad 80 badaniach różnych typów i faz oraz eksperymentach medycznych pełniąc w nich funkcję głównego badacza, badacza oraz dyrektora medycznego.

Dr n. med. Ewa Dynerowicz-Bal - absolwentka Wydziału Lekarskiego Śląskiej Akademii Medycznej w Zabrzu. Pracę doktorską w dziedzinie chorób wewnętrznych obroniła w Akademii Medycznej we Wrocławiu w 2004 roku. Zaangażowana w prowadzenie badań klinicznych od 18 lat. Zajmowała się działalnością operacyjną, kontrolą jakości oraz planowaniem i koordynowaniem międzynarodowych badań klinicznych zarówno w firmach farmaceutycznych (AstraZeneca, Servier), jak i w CRO. Obecnie pracuje na stanowisku Zastępcy Dyrektora ds. Zarządzania Projektami w PPD Poland Sp. z o.o., gdzie jest odpowiedzialna za prowadzenie wieloośrodkowych, wieloserwisowych, międzynarodowych badań klinicznych na szczeblu globalnym z dziedziny hematologii i onkologii. Członek Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce. Wielokrotny wykładowca na konferencjach i szkoleniach poświęconych Dobrej Praktyce Badań Klinicznych.

Dr n. med. Tomasz Dyszyński - absolwent I Wydziału Lekarskiego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, doktorat z zakresu chorób naczyń obronił na Uniwersytecie Ludwiga Maksymiliana w Monachium. Od wielu lat zajmuje się badaniami klinicznymi, najpierw jako badacz, a następnie jako monitor, menedżer badania i ekspert w dziedzinie nadzoru nad bezpieczeństwem farmakoterapii, początkowo w firmie Bayer Sp. z o.o. w Polsce, a od 2003 roku w dziale Global Pharmacovigilance firmy Bayer w Niemczech. Obecnie na stanowisku Global Safety Leader w grupie terapeutycznej chorób sercowo-naczyniowych i hematologicznych Bayer Pharma AG. Prowadzi seminaria z zakresu pharmacovigilance w Polsce i za granicą. Wieloletni członek Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Klinicznej oraz International Society of Pharmacoepidemiology.

Mgr prawa Krystyna Forysiak - radca prawny, partner w kancelarii prawnej „ZFlegal" Zięcik, Forysiak i Partnerzy Adwokaci i Radcowie Prawni. Specjalizuje się w prawie farmaceutycznym, ze szczególnym uwzględnieniem badań klinicznych. Aktywnie prowadziła i nadzorowała proces negocjacji umów o przeprowadzenie badań klinicznych dla ponad 30 międzynarodowych firm farmaceutycznych - sponsorów badań klinicznych. Współpracuje z Polskim Związkiem Pracodawców Firm Prowadzących Badania Kliniczne na Zlecenie (POLCRO). Wykładowca tematyki aspektów prawnych badań klinicznych. W ostatnim czasie współprowadząca cyklu wykładów dotyczących prawnych aspektów badań klinicznych zorganizowanych pod patronatem Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce. Współautorka książki Umowy w Badaniach Klinicznych seria komentarze praktyków C.H. Beck (rok wydania 2009).

Prof. dr hab. Grzegorz Grynkiewicz - profesor nauk chemicznych, pracownik Instytutu Farmaceutycznego w Warszawie. Współautor ponad 160 publikacji w recenzowanych czasopismach chemicznych i farmaceutycznych o obiegu międzynarodowym, ok. 40 artykułów przeglądowych oraz ponad 65 patentów i zgłoszeń patentowych. Cytowany w sumie ponad 22 tys. razy (WoK); Indeks Hirsha = 26 (Google Scholar, 04-2015). Aktywny członek Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz Stowarzyszenia Polskich Wynalazców i Racjonalizatorów.

Dr n. med. Piotr Iwanowski - ukończył Wydział Lekarski Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, studiował także na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu we Fryburgu (Niemcy). Po studiach pracował jako asystent w klinice uniwersyteckiej, od 1999 r. związał się z badaniami klinicznymi leków dla przemysłu farmaceutycznego - jako monitor badań, specjalista ds. zapewnienia jakości klinicznej i audytor, kierownik w pionie operacyjnym na teren Polski, a następnie dyrektor w regionie Europy Środkowej i Wschodniej. Aktualnie konsultant ds. badań klinicznych oraz ds. medycznych na terenie Europy w koncernie farmaceutycznym. Autor publikacji i wystąpień oraz wykładowca z zakresu badań klinicznych.W latach 2007-2013 członek zarządu i przez dwie kadencje wiceprezes Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce.

Mgr Grzegorz Jaworski - absolwent Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jagiellońskiego - Collegium Medicum w Krakowie, specjalność ekonomia i zarządzanie. Pierwsze lata kariery zawodowej poświęcił pracy w Dziale Klinicznym UJCM. Współtwórca zespołu zajmującego się planowaniem, rejestracją i zarządzaniem niekomercyjnymi badaniami klinicznymi, realizowanymi przez naukowców Uniwersytetu Jagiellońskiego - Collegium Medicum. Współtwórca Standardowych Procedur Operacyjnych dla niekomercyjnych badań klinicznych produktów leczniczych. Od 2013 r. kierownik Małopolskiego Ośrodka Medycyny Translacyjnej UJCM w Krakowie, jednostki wspierającej naukowców w zakresie wdrażania innowacyjnych technologii medycznych do praktyki klinicznej. Współtwórca oraz wykładowca studiów podyplomowych „Badania kliniczne - metodologia, organizacja i zarządzanie". Organizator szkoleń z zakresu GCP dla badaczy. Monitor badań klinicznych. Absolwent studiów podyplomowych Prawo medyczne i Bioetyka WPiA UJ. Posiada certyfikat zarządzania Prince2 Practitioner. Członek Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce.

Dr n. med. Antoni Jędrzejowski - z wykształcenia lekarz pediatra i doktor nauk medycznych Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, z zawodu menedżer międzynarodowych programów i projektów badań klinicznych w firmie z sektora Contract Research Organizations. Ekspert zarządzania projektowego certyfikowany przez Project Management Institute i wykładowca na studiach podyplomowych w zakresie zarządzania badaniami klinicznymi oraz badaniami klinicznymi w pediatrii. Społecznie członek Zarządu Stowarzyszenia Na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce (GCPpl). Koordynator Grupy roboczej Stowarzyszenia GCPpl ds. badań klinicznych w pediatrii. Szczegółowe informacje na profilu LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/antonijedrzejowski. Adres mailowy do korespondencji: antoni_jedrzejowski@onet.pl

Dr n. med. Maria Kołtowska-Häggström - jest dyrektorem medycznym w Proper Medical Writing Sp. z o.o., pierwszej agencji medical writing w Polsce, oraz konsultantem współpracującym z Kliniką Zdrowia Kobiet i Dzieci Uniwersytetu w Uppsali w Szwecji. Maria jest specjalistą w zakresie prezentowania wyników badań naukowych przede wszystkim przygotowywania artykułów naukowych i jest autorem ponad 70 publikacji. Ma ponad 20 letnie doświadczenie w pracy w firmach farmaceutycznych podczas których prowadziła wiele badań klinicznych i była odpowiedzialna za opracowywanie ich dokumentacji. Maria uzyskała doktorat na Uniwersytecie w Uppsali na podstawie pracy o jakości życia u dorosłych pacjentów z przysadkowym niedoborem hormonu wzrostu. Jest członkiem wielu towarzystw, między innymi Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce oraz European Medical Writers. Adres mailowy do korespondencji: maria.koltowska-haggstrom@propermedicalwriting.com

Lek. med. Tomasz Kosieradzki - równolegle z prowadzonymi studiami medycznymi, pracował jako monitor badań klinicznych (Clinical Research Associate). Po latach pracy jako lekarz, specjalista intensywnej opieki medycznej i anestezjologii, rozpoczął pracę w zapewnianiu jakości w badaniach klinicznych (quality assurance). Od 2003 r. pracuje jako audytor GCP (Good Clinical Practice) i konsultant ds. jakości, dzięki czemu zebrał różnorodne doświadczenie w szeregu firm badających leki w Unii Europejskiej, jak i w krajach poza Unią. Pracował dla MTZ Clinical Research, Contract Research Organization - Kendle, Janssen Pharmaceutical - firmy należącej do grupy Johnson and Johnson). Specjalizuje się w audytach ośrodków prowadzących badania kliniczne wszystkich faz (I-IV). Obecnie rozwija system zarządzania jakością (QMS) badań klinicznych w Polpharma Biologics. Jednym z jego głównych obowiązków jest przygotowywanie sponsorów badań klinicznych i ośrodków prowadzących badania kliniczne do inspekcji przeprowadzanych przez EMEA i FDA. Prowadzi szkolenia, w tym pozorowane inspekcje GCP. Wykorzystuje swoją wiedzę i doświadczenie jako trener i wykładowca. Szkoli audytorów z metodologii audytu. Jest koordynatorem grupy ds. szkoleń w Stowarzyszeniu na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce oraz pełnoprawnym członkiem Research Quality Association (RQA). Więcej szczegółów na: http://www.linkedin.com/pub/tomasz-kosieradzki/5/b61/910. Kontakt: gcp@kosieradzki.com

Lek. med. Iwona Łagocka - Dyrektor Projektów w INC Research. Do początku 2015 pracowała jako Starszy Kierownik Projektów w PPD Poland Sp. z o.o. Odpowiedzialna za prowadzenie globalnych badań klinicznych we wszystkich regionach świata. Posiada doświadczenie w planowaniu oraz realizacji projektów we wszystkich ich fazach, w wielu wskazaniach terapeutycznych. W latach 1999-2006 zajmowała się monitorowaniem bezpieczeństwa w badaniach sponsorowanych przez Servier Polska. Uczestniczyła w krajowych i międzynarodowych konferencjach dotyczących bezpieczeństwa terapii. W latach 2001-2005 była równocześnie kierownikiem projektu badań prowadzonych przez firmę Servier. W latach 1998-2001 monitorowała badania kliniczne prowadzone przez firmę Servier w Polsce. Ukończyła Wydział Lekarski AM w Gdańsku. Pracowała jako lekarz okulista w Szpitalu Miejskim w Gdańsku. Ukończyła Studium Zarządzania Zasobami Ludzkimi Agencji Rozwoju Gospodarczego w Poznaniu. Wykładowca na konferencjach i szkoleniach poświęconych nadzorowi nad bezpieczeństwem farmakoterapii. Członek Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce. Przewodnicząca Grupy Roboczej ds. Bezpieczeństwa Farmakoterapii od października 2005 do czerwca 2008 r.. Współautor i współredaktor książki Nadzór nad bezpieczeństwem farmakoterapii - Pharmacovigilance wydanej w 2008.

Dr n. med. Wojciech Masełbas - specjalista farmakologii klinicznej. Z badaniami klinicznymi związany od ponad 20 lat. Od 2001 r. członek zarządu Stowarzyszenia, w trzech poprzednich kadencjach prezes, a obecnie wiceprezes Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce.

Mgr Marta Moskalik - od 2013 r. zatrudniona w Centrum Słuchu i Mowy Sp. z o.o. jako młodszy specjalista ds. badań klinicznych. Członek Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce - GCPpl. W latach 2012-2013 zatrudniona w Biurze Rezerw Medycznych Agencji Rezerw Materiałowych w Warszawie. W latach 2011-2012 zatrudniona w Departamencie Informacji o Wyrobach Medycznych Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. W roku 2014 rozpoczęła studia podyplomowe na Akademii Leona Koźmińskiego na kierunku prowadzenie i monitorowanie badań klinicznych. W latach 2005-2010 studiowała na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Ukończyła kierunki fizyka medyczna i fizyka ze specjalnością komputery w medycynie.

Dr n. med. Marcin Ossowski - absolwent wydziału lekarskiego warszawskiej Akademii Medycznej oraz studiów Master of Business Administration na European University w Montereux, Szwajcaria. Pierwsze lata kariery zawodowej poświęcił pracy klinicznej w dziedzinie endokrynologii i badaniom w obszarze związku niedoborów hormonalnych z ryzykiem miażdżycy. Od 1995 roku zajmuje się badaniami klinicznymi, początkowo w firmie Astra i AstraZeneca, następnie jako organizator sieci ambulatoryjnych ośrodków badawczych w ramach grupy Medicover. Od 2006 roku prowadzi firmę MediScience, świadczącą eksperckie usługi w badaniach klinicznych na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. Wykładowca studiów zarządzania badaniami klinicznymi, monitor medyczny oraz międzynarodowy audytor jakości w badaniach klinicznych. Członek zarządu Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce.

Dr n. farm. Andrzej Ostrowicz - absolwent Wydziału Farmacji Akademii Medycznej w Poznaniu (obecnie Uniwersytet Medyczny). W latach 1980 -1993 pracownik naukowy Zakładu Chemii Organicznej AMP. W latach 1991-2015 dyrektor ds. Jakości i Rozwoju Spółki Biofarm. Członek Komitetu Naukowego European Scientific Cooperative on Phytotherapy (ESCOP). Członek Komitetu Sterującego Programu sektorowego INNOMED współfinansowanego przez NCBiR. Współautor prac naukowych z chemii organicznej, analitycznej oraz autor patentów z zakresu technologii farmaceutycznej. Hobby - książki historyczne i o tematyce wywiadowczej.

Mgr Izabela Pabisz-Zarębska - absolwentka Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Redaktor naczelna branżowych wydawnictw naukowych. Od 2008 roku Kierownik Działu Nauki szkoły wyższej. Aktualnie pracownik Małopolskiego Ośrodka Medycyny Translacyjnej UJCM w Krakowie, jednostki wspierającej naukowców w zakresie wdrażania innowacyjnych technologii medycznych do praktyki klinicznej. Koordynator studiów podyplomowych „Badania kliniczne - metodologia, organizacja i zarządzanie". Posiada certyfikat zarządzania Prince2 Practitioner. Współorganizator szkoleń z zakresu skutecznego zarządzania projektami naukowymi.

Dr n. med. Maciej Siński - specjalista chorób wewnętrznych, kardiolog. Zatrudniony w Katedrze i Klinice Chorób Wewnętrznych, Nadciśnienia Tętniczego i Angiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Od 1995 roku związany z badaniami klinicznymi. Pracował firmie CRO, a następnie jako badacz w kilkudziesięciu badaniach klinicznych z dziedziny kardiologii. Autor protokołów badań klinicznych i dokumentacji badań na zlecenia firm innowacyjnych. Współtwórca i od 7 lat kierownik naukowy studiów podyplomowych na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym - Metodologia Badań Klinicznych.

Mgr fizyki Adam Sobantka - fizyk medyczny, obecnie zatrudniony w Wydziale Wyrobów Medycznych Departamentu Polityki Lekowej i Farmacji w Ministerstwie Zdrowia jako starszy specjalista. W latach 2010-2014 zatrudniony w Departamencie Nadzoru Rynku i Badań Klinicznych Wyrobów Medycznych Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. W latach 2005-2010 studiował na wydziale matematyczno-przyrodniczym Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, na kierunkach fizyka medyczna i fizyka - komputery w medycynie. Tytuł magistra uzyskał w 2010 r. Tematem pracy magisterskiej było planowanie rozkładu dawki promieniowania jonizującego w obszarze guza nowotworowego w teleradioterapii.

Mgr ekonomii Agata Sosnowska - posiada wykształcenie ekonomiczne (tytuł magistra) zdobyte w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Warszawie. Jest również z zawodu pielęgniarką. Posiada ponad 10-letnie doświadczenie w branży badań klinicznych zdobyte na różnych stanowiskach w MTZ Clinical Research, prywatnej placówce specjalizującej się w badaniach biorównoważności, biopodobności oraz badaniach wczesnych faz. Koordynator i kierownik kilkudziesięciu badań klinicznych fazy I-III, biorównoważności, biodostępności i eksperymentów medycznych. Obecnie pełni funkcję Kierownika Zespołu Koordynacji Badań w MTZ Clinical Research. Jest autorką lub współautorką wielu protokołów i raportów z badań biorównoważności oraz standardowych procedur postępowania (SOP) i instrukcji obejmujących różne płaszczyzny badań klinicznych.

Dr n. med. Ewa Szkiłądź - z wykształcenia biofizyk i doktor nauk medycznych Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, z zawodu ekspert ds. funduszy europejskich. Koordynator priorytetu Zdrowie 7. Programu Ramowego UE (w latach 2007-2013), obecnie koordynator priorytetu Zdrowie programu Horyzont 2020 w Krajowym Punkcie Kontaktowym Programów Badawczych UE. Adres mailowy do korespondencji: ewa.szkiladz@kpk.gov.pl

Dr hab. n. biol. Tomasz H. Zastawny - na stałe mieszkający w USA, gdzie zajmuje się szerokim zakresem doradztwa w zakresie planowania i strategii rozwoju nowych leków od wczesnych faz przedklinicznych do komercjalizacji. Organizował i kierował pracami zespołów badawczo-rozwojowych w szeregu firm biotechnologicznych i instytucji inwestycyjnych w USA. Jako prezes zarządu PRA International Sp. z o.o. rozwinął i kierował strukturami operacyjnymi w krajach Europy Centralnej i Wschodniej. Obecnie prezes zarządu ECRC, LLC., członek zespołu doradców BioHealth Management, doradca ds. badawczo-rozwojowych w Boston Therapeutics Inc. oraz doradca w European Health Corporate Consult GmbH. Aktywnie działa w centrum biotechnologicznym Nowej Anglii, członek DIA. Stypendia podoktoranckie odbywał w National Institute of Standards and Technology w USA oraz w University of Leiden Medical Center w Holandii. Stopień naukowy doktora nauk medyczny uzyskał w Collegium Medicum Uniwersytetu Toruńskiego (dawniej Akademia Medyczna w Bydgoszczy) oraz doktora habilitowanego w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie. Autor 86 prac oryginalnych, przeglądowych i doniesień zjazdowych.

Dr n. farm. Waldemar Zieliński - w latach 1993-2002 pełnił kierownicze funkcje w Biurze Rejestracji Środków Farmaceutycznych i Materiałów Medycznych a następnie pracował w Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych pełniąc także funkcję kierownika Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Brał czynny udział w pracach europejskich agencji rejestracyjnych oraz pracach przygotowawczych do akcesji Polski do Unii Europejskiej w ramach CADREAC i PERF. Był ekspertem EMEA z rekomendacji niemieckiej agencji rejestracyjnej BfArM. Jest autorem licznych doniesień z zakresu rejestracji leków oraz współautorem 3 książek dotyczących badań biorównoważności i prawa farmaceutycznego. Prowadzi wykłady z zakresu rejestracji leków w Szkole Biznesu Politechniki Warszawskiej, Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Akademii Medycznej w Gdańsku i jest adiunktem Zakładu Farmakoekonomiki Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Prowadzi własną firmę doradczą AWAFARM.

Mgr prawa Piotr Zięcik - adwokat, partner w kancelarii prawnej „ZFlegal" Zięcik, Forysiak i Partnerzy Adwokaci i Radcowie Prawni. Specjalizuje się w prawie gospodarczym i prawie farmaceutycznym, ze szczególnym uwzględnieniem prawa badań klinicznych oraz prawa własności intelektualnej i ochrony danych osobowych. Prowadzi bieżącą obsługę podmiotów gospodarczych w zakresie umów gospodarczych i spraw korporacyjnych. Brał udział w realizacji kilkuset projektów dotyczących praktycznych aspektów prawa farmaceutycznego, prowadzenia badań klinicznych i przygotowywania złożonych umów gospodarczych. Wykładowca tematyki aspektów prawnych badań klinicznych, ochrony danych osobowych i praw własności intelektualnej. W ostatnim czasie współprowadzący cyklu wykładów dotyczących prawnych aspektów badań klinicznych zorganizowanych pod patronatem Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce. Przewodniczący Grupy ds. prawnych działającej w ramach Stowarzyszenia na Rzecz Dobrej Praktyki Badań Klinicznych w Polsce. Autor książki Przekształcenie spółki z o.o. w spółkę akcyjną, Wydawnictwo Ostoja (rok wydania 2000 r.). Współautor książki Umowy w Badaniach Klinicznych seria komentarze praktyków C.H. Beck (rok wydania 2009).